Pamięć historyczna musi przetrwać

Z dr. Mateuszem Szpytmą, pracownikiem Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, rozmawia Mariusz Kamieniecki

Przed nami 70. rocznica operacji Armii Krajowej „Ostra Brama”. Czym była ta pamiętna akcja?

- Operacja Armii Krajowej „Ostra Brama” była militarnie wymierzona w Niemców a politycznie w Sowietów. Miała na celu wyzwolenie tych ziem i oswobodzenie Wilna spod okupacji niemieckiej, jeszcze przed nadejściem jednostek Armii Radzieckiej i zajęciem tych terenów przez Polaków. Miało to zaakcentować polski charakter Kresów i wystąpienie wobec zbliżających się oddziałów rosyjskich w roli gospodarzy.

Jaki przebieg i skutki miała ta operacja?

- Plany zakładały rozpoczęcie akcji 8 lipca 1944 r., ale w związku z tym, że wojska sowieckie zbliżały się do Wilna działania rozpoczęto dzień wcześniej. W związku z tym udało się skoncentrować tylko ok. 4 tysięcy żołnierzy AK, którzy o świcie 7 lipca zaatakowali umocnienia niemieckie. W tym samym dniu w rejon walk wkroczyły wojska sowieckie. Kilkudniowe walki prowadzone już wspólnie z Armią Czerwoną, doprowadziły do oswobodzenia Wilna z rąk niemieckich. Jednak zamiast wdzięczności za pomoc w usunięciu Niemców, 17 lipca Sowieci podstępnie aresztowali polskie dowództwo, rozpoczęło się także rozbrajanie oddziałów i wyłapywanie wszystkich żołnierzy AK. Część z nich została aresztowana i wywieziona w miejsca zsyłek, ci zaś którym udało się uciec przedostali się do Polski Centralnej i tam walczyli o wolność Ojczyzny. Ci natomiast, którzy uszli z życiem, uniknęli aresztowań przez Sowietów i pozostali na Wileńszczyźnie właśnie tam walczyli z okupantem, tym razem sowieckim.

Z okazji 70. rocznicy operacja „Ostra Brama” w dniach 5-9 lipca odbędzie się Wyprawa Edukacyjna na Litwę. Kto organizuje wyprawę, i kto weźmie w niej udział?

- Organizatorem wyjazdu jest Oddział IPN w Krakowie przy współpracy Bratniej Pomocy Akademickiej im. św. Jana z Kęt „Cantianum”. Wyruszamy już w sobotę i naszym celem jest dotarcie do wszystkich miejsc związanych z operacją „Ostra Brama”. W wyprawie wezmą udział 53 osoby. W tym gronie jest 20 laureatów konkursu organizowanego przez krakowski Oddział IPN pt. „Kresy – polskie ziemie wschodnie w XX wieku”. Wybierają się także z nami studenci oraz pracownicy naukowi uczelni krakowskich. Ponadto pokaźne grono nauczycieli, kilku harcerzy, a także kombatant ppor. Jerzy Widejko ps. „Jureczek” najmłodszy partyzant III Brygady Wileńskiej AK „Szczerbca”. W tym czasie Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Stowarzyszenie Łagierników Żołnierzy AK, Związek Polaków na Litwie organizują uroczystości rocznicowe, w których chcemy wziąć udział. Na Litwie chcemy pokazać naszej młodzieży bohaterstwo Polaków, którzy nie godzili się na niemiecką i sowiecką niewolę i walczyli o swoje ziemie.

Jaki jest program tych uroczystości?

- Uroczystości, które rozpoczynają się już w sobotę, 5 lipca, w Domu Kultury Polskiej w Wilnie wernisażem wystawy z okazji 70. rocznicy wyzwolenia Wilna przy udziale Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, w których będzie także czas m.in. na wspomnienia weteranów AK są bardzo bogate. My weźmiemy udział w niedzielnych uroczystościach, które rozpoczną się o godz. 9.00 Mszą św. w kościele pw. św. Teresy i modlitwą w Kaplicy Ostrobramskiej. Druga część tych uroczystości rozpocznie  się o godz. 12.00 oddaniem hołdu pomordowanym i złożeniem kwiatów na jednej z najsłynniejszych polskich nekropolii cmentarzu Na Rossie. W programie jest także otwarcie wystawy fotograficznej Jerzego Karpowicza „Miejsca pamięci narodowej na Ziemi Wileńskiej” oraz uroczysta akademia w Domu Kultury Polskiej w Wilnie. Będziemy się starali uczestniczyć we wszystkich tych uroczystościach. Zależy nam, aby młodzież była kontynuatorem dobrych polskich tradycji, żeby pamiętała o ważnych kartach z naszej przeszłości i angażowała się w takie wyjazdy jak chociażby ten do Wilna.

Z punktu widzenia historyka jak ocenia pan obecne zainteresowania i zaangażowanie młodzieży w tematykę Kresów i kultywowanie pamięci o Kresach?

- Trzeba powiedzieć, że zainteresowanie tą tematyka ze strony młodzieży jest spore. Widać to chociażby po liczbie młodych ludzi, którzy chętnie zgłaszają się do udziału w konkursach organizowanych przez IPN. Jedną z nagród był właśnie udział w wyjeździe na uroczystości związane z obchodami 70. rocznicy operacji Armii Krajowej „Ostra Brama”. Młodzież interesuje się przeszłością, zwłaszcza laureaci tych konkursów, którzy często wybierają kierunki studiów związane z historią. Ostatnio podczas jednej z konferencji organizowanych przez IPN spotkałem młodego człowieka, który wiele lat temu był z nami na takiej wyprawie, a teraz ukończył studia historyczne i pracuje w Instytucie Pamięci Narodowej. To pokazuje, że zapotrzebowanie na wiedzę historyczną jest spore, a my jako pracownicy IPN staramy się wychodzić temu zapotrzebowaniu naprzeciw.

Jednym z przejawów tego jest wyprawa na rocznicę operacji AK „Ostra Brama”, ale z tego co wiem nie jest to pierwsza inicjatywa tego typu podejmowana przez krakowski oddział IPN…?

- Dokładnie tak. Wyprawa do Wilna na rocznicę operacji AK „Ostra Brama” jest już 21. wyjazdem organizowanym przez krakowski IPN. Pierwsza wyprawa była do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, a impulsem była rocznica aresztowania przez Niemców profesorów krakowskich uczelni. Przed czterema laty byliśmy w Katyniu i Smoleńsku, a dwa lata temu odwiedziliśmy Polski Cmentarz Wojenny w Bykowni. Szacujemy, że w dotychczasowych wyprawach krakowskiego IPN wzięło udział ok. tysiąca osób.

Jutrzejszy wyjazd do Wilna nie jest ostatnim. Jakie są plany na przyszłość?

- Z pewnością nie jest to ostatni wyjazd. Już w przyszłym roku planujemy kolejny wyjazd, który będzie pokłosiem nowego konkursu dla młodzieży szkolnej. Trudno mi teraz określić, jaka konkretnie będzie jego tematyka, mogę natomiast powiedzieć, że jednym ze składników nagród będzie wyjazd do Katynia.

Dziękuję za rozmowę.